Göktürk Yazıtları / Tonyukuk Anıtı

Göktürk Yazıtları, Göktürklerin tarihini aydınlatma yönünden büyük değer taşır. Gerçekte bu yazıtlar, bir tür mezar taşıdır. Türkler ölenlerin ardından onların yaptıklarını, başarılarını, kişiliğini öven taşlar dikerlerdi.Bu taşlara balbal denirdi. Ölen kişilerin sonsuza kadar yaşaması dileğiyle bunlara bengü denmiştir. 

Göktürk döneminde bengü taşlara yazılanlar, edebiyatımız ve tarihimiz açısından oldukça önemlidir. Sonsuz taş anlamındaki bengüler, kağanların ya da diğer devlet büyüklerinin ölümünden sonra, onlar adına dikilen mezar taşlarıdır. Taşların üzerinde kağanların sözleri vardır, bu gelenek daha sonra Uygurlarda da görülür. 

Bu bengü taş edebiyatının en güzel örnekleri olan Göktürk Yazıtları, aynı zamanda Türk dilinin ilk yazılı belgeleri sayılır. Günümüz Türkçesinde halen kullandığımız pek çok sözcüğün bu anıtlarda var olduğunu görüyoruz. Bu bakımdan tarihe olduğu kadar, Türk diline de kaynaklık eden bu anıtlar,Türk adının geçtiği ilk Türkçe kaynaktır aynı zamanda.

Göktürk Yazıtları'nın ilki Tonyukuk Anıtı'dır. Anıt Bilge Tonyukuk tarafından diktirilmiş, üzerindeki yazıları da o yazdırmıştır. Anıtta Türk milletinin Çin tutsaklığından kurtuluşu ve İlteriş Kağan zamanında Göktürklerin Oğuzlarla, Kırgızlarla ve Çinlilerle yaptığı savaşlar anlatılmakta. Göktürkçe yazılan anıtta, Tonyukuk, başkomutan ve vezir olarak yaptıklarını ve kağanlarını anlatırken Türklerin geçmişte yaptığı hatalara da değinmiştir.

İki parça halinde olan Tonyukuk Anıtı'nda dönemin olayları sade, anlaşılır ve halk diliyle anlatılmıştır. Ana hatlarıyla, ayrıntıya girilmeden aktarılan olayların yanı sıra yer yer öğütlere de rastlanır. Göktürkler ve onların tarihi hakkında bilgiler içeren taşlarda Tonyukuk, son bölümde kendisinden söz etmiştir.

Vezir Bilge Tonyukuk, edebiyatımızda anı türünün ilk temsilcisi kabul edilir, aynı zamanda onun ilk tarihçimiz olduğunu söylemek de yanlış olmaz.

Göktürk Yazıtları, bir hakanın halkına hesap verdiği, öz eleştiri yaptığı, devletin halka, halkın da devlete olan görevlerinin hatırlatıldığı, düşmanın entrikalarına karşı alınacak tedbirlerin söylendiği belgeler olmakla birlikte, hitabet sanatı açısından da ilk örnektir bizim için.